تاریخ مطبوعات و سانسور در ایران

دسته: علوم اجتماعی
بازدید: 28 بار
فرمت فایل: doc
حجم فایل: 77 کیلوبایت
تعداد صفحات فایل: 81

عهد ناصری آغاز تاریخ مطبوعات به معنای اعم را در ایران، باید از سال 1232 هـ ق که نخستین اثر چاپی از کتاب در تبریز پدید آمد و یا به طور اخص از سال 1253 هـ ق دانست که روزنامه میرزاصالح در تهران انتشار یافت١ اولین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار از سال 1253 هـ ق تا چند سال بعد به طور نامنظم و به فاصله­های طولانی چند شماره منتشر شد، در سال 1267 هـ ق

قیمت فایل فقط 4,900 تومان

تاریخ مطبوعات و سانسور در ایران

عهد ناصری

آغاز تاریخ مطبوعات به معنای اعم را در ایران، باید از سال 1232 هـ .ق که نخستین اثر چاپی از کتاب در تبریز پدید آمد و یا به طور اخص از سال 1253 هـ .ق دانست که روزنامه میرزاصالح در تهران انتشار یافت١. اولین روزنامه ایران به نام کاغذ اخبار از سال 1253 هـ .ق تا چند سال بعد به طور نامنظم و به فاصله­های طولانی چند شماره منتشر شد، در سال 1267 هـ .ق میرزا تقی خان وقایع اتفاقیه را منتشر کرد، از شماره 472 به نام روزنامه دولت علیه ایران موسوم گردید.

سپس این میرزا حسین خان مشیرالدوله بود که در زمان تصدی وزارتخانه­های عدلیه و جنگ، روزنامه­های علمیه و نظامیه را منتشر کرد که هر دو از روزنامه­های خوب آن عهد محسوب می­گردند ـ در روزنامه نظامیه سه موضوع خاطرنشان شده بود که بی­سابقه بود قید غیردولتی بودن نشریه، درخواست شرکت مردم در تحریر مقالات ـ و تشکیل هیات تحریریه ـ روزنامه نظامی به طور هفتگی انتشار می­یافت ولی عمر آن به دو سال نکشید و تعطیل شد، مشیرالدوله به انتشار یک روزنامه دوزبانه به نام وطن هم دست زند که امورات آن قرار بود توسط بارون دونرمان بلژیکی انجام شود و امتیاز هم به نام او صادر شد اما این روزنامه فقط یک شماره منشتر شد و شاه از مطالب آن دلگیر شده و دستور تعطیلی آن را صادر کرد.

بعد از تهران و شیراز و تبریز و اصفهان که صاحب روزنامه شدند نمی­توان از ذکر نام ارومیه چشم پوشید. البته در این شهر تا پیش از نهضت مشروطه روزنامه­ای به زبان فارسی اعم از دولتی یا ملتی انتشار نیافت اما به اعتبار انتشار یک نشریه مذهبی عیسوی از طرف مبلغین مذهبی آمریکائی به زبان سُریانی برای آشوری­های تغییر مذهب داده از نسطوری به پرتستانی در ارومیه به نام «زاراریت باهرا» به معنی فروغ روشنائِی، ارومیه را باید شهر پنجم ایران از نظر روزنامه­نگاری دانست.

بند ب: عهد مظفری

در زمان مظفرالدین شاه که از 1314 هـ .ق تا 1324 هـ .ق به طول انجامید علاوه بر روزنامه­های دوران پیشین، دهها روزنامه هفتگی و ماهیانه و روزانه انتشار یافت که معروف­ترین آنها دو روزنامه تربیت و ادب بود که اولی در تبریز و مشهد و تهران و دومی فقط در تهران به طور متوالی انتشار یافت، روزنامه­های این دوره بیش از جرائد دوران ناصرالدین شاه از آزادی گفتار و وسعت حوزه بحث برخوردار بودند.

از فرمان مشروطه تا پایان حکومت قاجار

بند الف: روزنامه­های صدر مشروطه

در زمانی که فرمان مشروطیت صادر شد، در تهران نشریه­های ایران، اطلاع، تربیت، ادب، شاهنشاهی، مجموعه اخلاق و در تبریز حدید، کمال و در بوشهر مظفری منتشر می­شد. در شوال 1324 هـ .ق پس از صدور فرمان مشروطه سه نشریه به طبع رسید ابتدا روزنامه مجلس در تهران که امتیاز آن طی دست­خط شاه به میرزا محسن صدرالعلماء داده شد، این روزنامه که در زیر نام خود عبارت جدید «به کلی این روزنامه مطلق و آزاد است» را داشت.

با آغاز سال 1325 هـ .ق ـ کمتر از یک ماه از شروع زمامداری محمدعلی شاه می­گذشت. در این سال به واسطه انحلال وزارت انطباعات ناگهان 99 نشریه وارد صحنه نشر کشور شدند.

مطبوعات این سال و چند سال بعد نسبتاً در خدمت حرکت اجتماعی بودند و صحنه انعکاس اندیشه­ها و عقاید مختلف مردم محسوب می­گردیدند ـ سبک نگارش جدید ـ نثر روان و قابل فهم و بیان افکار به زبان ساده نیز موجب شده بود تا این نشریات حمایت عامه مردم را بدست آورند.

مقاله­های مختلف روزنامه­نگاران علیه محمدعلی شاه که به اعلام جرم وی علیه مدیران مطبوعات  می­انجامید، همین امر باعث توقیف مطبوعات شد و روزنامه­نگاران مخالف شاه به حبس افتادند.

پس از سقوط محمدعلی شاه، احمد شاه به جای وی نشست و کشور توسط نائب­السلطنه اداره می­شد. روزنامه­نگاران مهاجر به کشور بازگشتند و در عرصه روزنامه­نگاری ایران رونقی پدیدار شد مجلس، تهران، ندای وطن، مظفری، انجمن اصفهان، حبل­المتین و چند نشریه دیگر فعالیت خود را از سر گرفتند، چند نشریه از جمله نجات، شرق، ایران نو و پلیس ایران و ... نیز از جمله نشریاتی بودند که در سال 1327 پس از خلع محمدعلی شاه منتشر شدند و مطبوعات ایران وارد مرحله تازه­ای شدند.

بند ب: دهه آخر حکومت قاجاریه

براساس ضبط نویسندگان تاریخ مطبوعات از 1252 ق = (1215ش) تا 1304ش یعنی آغاز سلطنت پهلوی بیش از 983 نشریه ادواری که 179 نشریه نام اصلی و نام فرعی داشته­اند و بیش از 90 شب­نامه در ایران منتشر شده است همچنین بیش از 130 نشریه فارسی­زبان در خارج از کشور انتشار یافته است، 138 نشریه از مجموع این نشریات در طول 90 سال زبان احزاب، گروه­ها، جمعیت­ها، انجمن­ها و اتحادیه­های دولتی بوده­اند، 139 نشریه در شکل مجله منتشر شده­اند، و در بعد از مشروطیت بدون احتساب سال 1304، سال 1325 ق با ظهور 99 نشریه پربارترین سال و سال 1321ق با انتشار 14 نشریه فقیرترین سال به لحاظ تعداد است از این نشریات برخی عمر کوتاهی داشته­اند ـ برخی طفل یک روزه بوده­اند ـ تعدادی سالیان دراز دوام آورده­اند ـ و پاره­ای هرازگاهی به تعطیلی کشیده شده­اند و دوباره انتشار یافته­اند.

تعاریف قانونی مطبوعات

بند الف: قوانین اساسی

1- قانون اساسی مشروطه: اصل ســیزدهم قانون اســاسی مشـروطه چنین اشــعار می­داشــت: ... عموم

روزنامجات مادامیکه مندرجات آنها مخل اصلی از اصول اساسیه دولت و ملت نباشد مجاز و مختارند که مطالب مفیده عام­المنفعه را ... به طبع رسانیده و منتشر نمایند و اگر کسی در روزنامجات و مطبوعات برخلاف آنچه ذکر شد و به اغراض شخصی چیزی طبع نماید یا تهمت و افترا بزند قانوناً مورد استنطاق و محاکمه و مجازات خواهد شد.١

هر چند در این اصل تعریف به خصوصی از مطبوعات رائه نشده اما آمدن واژه مطبوعات به         دنبال روزنامجات نشان می­دهد که مراد از مطبوعات معنی اعم آن است یعنی هر آنچه طبع و چاپ     می­شود.

2- قانون اساسی جمهوری اسلامی: اصل یکصد و بیست و چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به مطبوعات اختصاص دارد و اشعار می­دارد، نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند، مگر آنکه محل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند، تفضیل آن را قانون معین می­کند.٢

از آن جائی که در هیچ کدام از اصول دیگر قانون اساسی اشاره­ای به کتاب و دیگر مواد نوشتاری نشده است علی­القاعده باید منظور از نشریات و مطبوعات در قانون اساسی، کلیه مواد چاپی اعم از روزنامه­ها، مجلات، کتب و غیره باشد به خصوص که در اصل یکصد و شصت و هشتم قانون اساسی رسیدگی به جرائم سیاسی و مطبوعاتی را علنی و با حضور هیأت منصفه اعلام نموده است. در این صورت چنانچه منظور قانون اساسی از مطبوعات صرفاً مجلات و نشریات با همان تعریفی که قانون مطبوعات از آن به دست می­دهد باشد، تخلفات و جرائم ناشی از چاپ و انتشار کتب و دیگر مواد چاپی لزوماً در محاکم دادگستری و با حضور هیات منصفه و به طور علنی مورد رسیدگی قرار نخواهند   گرفت.

بند ب: قوانین عادی و آیین­نامه­ها

1- قوانین مطبوعات پیش از پیروزی انقلاب اسلامی

اولین قانون مطبوعات ایران مصوب محرم 1326 هـ .ق واژه مطبوعات را به معنای اعم آن به کار برده است و از این واژه کتب «و روزنامجات» را مراد کرده است. فصل دوم و سوم این قانون به ترتیب به «طبع کتب» و «روزنامجات مقرره» اختصاص دارد به عبارت دیگر از نظر این قانون مطبوعات به دو قسم اصلی بخش شده­اند کتب و روزنامجاب. و با عنایت به اینکه در برخی مواد این قانون از اوراق چاپی دیگر نیز اسم برده شده است، می­توان نتیجه گرفت که این قانون ناظر بر کلیه مواد مکتوبی بوده است که از چاپ خانه خارج شده و منتشر می­شده­اند.

2- قوانین مطبوعات بعد از پیروزی انقلاب

قانون مطبوعات مصوب شورای انقلاب مورخ 20 مرداد 58 نیز همان تعریف را از مطبوعات به دست می­دهد با این تفاوت که خصوصیات منظم بودن، انتشار در مواقع معین و نیز داشتن نام ثابت و تاریخ و شماره و شماره ردیف را در ابتدای تعریف آورده است.

تشکیل اداره انطباعات دولتی

در سال 1280 هـ .ق امور مربوط به انتشار روزنامه دولتی و چاپ و تکثیر کتاب و دیگر نشریات که در چارچوب وزارت نوبنیاد علوم پراکنده بود در «اداره انطباعات» دولتی گردآوری شد و صنیع­الملک به ریاست آن برگزیده شد، تا به آنها خاطرنشان سازد تا از انتشار جزوه­ها، کتاب­ها و سایر امور چاپی که برخلاف «آداب ملی و علیه دولت» است جداً خودداری ورزند، به عبارت دیگر متن این فرمان نوعی نظارت بر مواد چاپی را اعلام می­کرد، حتی شاه با انتشار نشریه دوزبانه وطن خشمگین شد و دستور داد همه نسخه­های نشریه جمع­آوری شود.

در ادامه سیاست­های بازبینی و نظارت در سال 1296 هـ .ق کنت دومونت فرت «ایتالیائی» رئیس نظمیه رژیم ناصرالدین شاه مسئول تنظیم قوانین جزائی می­شود. این آئین­نامه که به کتابچه قانون جزائی کنت معروف است با کلی­گوئی­های معمول و مرسوم، برای مطبوعات نیز دستورالعمل­های خاصی را تنظیم می­نماید. بدین ترتیب آئین­نامه جزائی کنت نخستین قانون رسمی ممیزی و نظارت مطبوعات، بازرسی و تفتیش قلم و بیان تلقی می­گردد که با توشیح شاه پشتوانه قانونی و رسمی پیدا می­کند. در بخشی از این قانون آمده است: «... کسی که کتابی انتشار دهد که بر ضد مذهب یا دولت و ملت بوده باشد از پنج ماه الی پنجسال حبس خواهد شد ... کسی که جسارت نموده در ضد پادشاه اعلانات در کوچه بچسباند، هرکس بوده باشد و همچنین مخالف مردم، حرکتی کرده و اذیت برساند، برحسب تقصیر او از یکسال الی پنجسال حبس خواهد شد.

«... کسی که برخلاف پادشاه یا خانواده سلطنت حرف بزند ... یا تحریک بد در نظر داشته باشد بعد از تحقیق و ثبوت از یکسال الی پنجسال به درجه تقصیرات با زنجیر محبوس خواهد شد.

تاسیس اداره سانسور

بند الف: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان ناصرالدین شاه

هنوز قاعده­ای وجود نداشت تا این که به دنبال انتشار رساله هجوی که یکی از ایرانیان مقیم هندوستان در انتقاد از شخص شاه نوشته، تشکیل و تاسیس اداره «سانسور»١ به رسم کشورهای اروپائی را عرضه داشت و بالاخره در تاریخ پنجشنبه نوزدهم ربیع­الثانی 1302 هـ .ق رسماً تولد «اداره سانسور» در ایران اعلام می­گردد.

بند ب: تفتیش و بازرسی مطبوعات در زمان مظفرالدین شاه

اولین روزنامه غیردولتی که به صاحب امتیازی و مدیریت محمدحسین خان فروغی ذکاءُالملک منتشر گردید. اما همه این روزنامه­ها به شدت اسیر چنگال تفتیش و بازبینی وزارت انطباعات بودند، در واقع مطبوعات غیردولتی، صورتی دیگر از بازرسی را با خود به همراه آورد زیرا نظارت و بازرسی مطالب روزنامه­های دولتی به لحاظ این که با مدیریت مستقیم وزارت انطباعات در تهران و در شهرستانها زیر فرمان حاکمان ولایات انتشار می­یافت بسیار آسان و ساده بود اما تفتیش و بازرسی مطبوعات غیردولتی روز به روز دشوارتر می­شد، لذا توقیف و به تعطیلی کشانیدن مطبوعات غیردولتی داخلی مشخصه تازه نظارت و ممیزی مطبوعات پس از ناصرالدین شاه است.

از آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه تا برقراری نظام مشروطه یازده سال طول کشید و در طول این مدت دو دوره نسبتاً متضاد بر مطبوعات ایران گذشت، نخست سالهای صدارت امین­السلطان و عین­الدوله که هر دو میدان کار را بر مطبوعات به شدت تنگ کردند و دوران تاریک فشار و خفقان و توقیف و دستگیری روزنامه­نگاران بود و دوم دوره کوتاه حدوداً یک ساله صدرات میرزاعلی خان امین­الدوله که مطبوعات تا حدودی توانستند نفس بکشند. با برکناری امین­الدوله و صدارت مجدد امین­السلطان (اتابک اعظم) بار دیگر دستگاه بازرسی و تفتیش مطبوعات رونق گرفت. توقیف سراسری موجه می­شوند و سرکوب فکری به گونه­ای می­شود که حتی مطالعه روزنامه در تهران به عنوان این که «برای بابیها تبلیغ می­شود و ایجاد فساد می­کند» جرم محسوب می­شود و روزنامه ادب که بوسیله میرزاصادق خان ادیب­الممالک به صورت هفتگی در تهران انتشار   می­یافت به علت آن که «... نویسنده آن از حدود خویش تجاوز نموده ـ مقالاتی می­نویسد که مشتمل بر الفاظ منفور سلطنت است از قبیل، مشروطه و جمهوری و آزادی و مساوات و برابری ... به دستور مستقیم عین­الدوله توقیف می­گردد.١ 

پس از مشروطه اولین روزنامه تحت عنوان مشروطه­خواهان مجلس بدون مجوز اداره انطباعات منتشر شد و لقب اولین روزنامه آزاد به روزنامه مجلس تعلق گرفت. صدور مجوز، تصویب اساسنامه (قانون اساسی) و انتشار اولین روزنامه آزاد از دستاوردهای مطبوعاتی انقلاب مشروطه بود.

چگونگی نظارت بر مطبوعات از انحلال وزارت انطباعات تا کودتای 1299

بند الف: از طلیعه آزادی مطبوعات تا کودتای شاه و استبداد صغیر١

آزادی ناشی از انحلال وزارت انطباعات دیری نپائید و حداکثر دوام آن یکسال بود اما در همین مدت کوتاه «... برخی روزنامه­های آبرومندی پیدا شدند»٢ و نشریات باارزشی چون صوراسرافیل، حبل­المتین، مساوات و روح­القدس و ... یا به عرصه روزنامه­نگاری ایران گذاردند، در این دوره تفتیش قبل از چاپ به بازرسی و نظارت بعد از چاپ انتقال یافته بود٣ و با اغماض و مسامحه قابل توجهی همراه بود. همچنین امضا شاه در اعطای جواز انتشار به امضاء وزیر علوم و معارف تبدیل شده و در نتیجه کار اخذ مجوز آسان­تر صورت می­گرفت.

در طول مدتی که قانون انطباعات در مجلس مطرح بود توقیف مکرر روزنامه­ها همچنان ادامه داشت تا این که پس از توقیف روزنامه روح­القدس، مدیر آن سلطان­العلمای خراسانی را به محکمه کشاندند و اولین محاکمه مطبوعاتی در ایران به وقوع پیوست، جرم روزنامه روح­القدس نوشتن مقاله­ای بود که زیر عنوان «نطق غیبی یا اشاره لاریبی» محمدعلی شاه را مستقیماً ریشه ظلم و خودکامگی معرفی کرده و مخاطب قرار داده بود.٤ این محاکمه در شرایطی صورت گرفت که هنوز قانون مطبوعات تصویب نشده و در واقع این محاکمه صرفاً با تکیه بر کلیات قانون اساسی و یا حتی با سوءاستفاده از کلیات قانون اساسی و بدون هیچ مبنای روشن و مشخصی صورت گرفت. روزنامه­نویسها خیلی از حد خود تجاوز کرده­اند و اگر اینطور باشد باز اسباب دردسر خواهند شد خوبست جلوگیری شود.

بالاخره در پنجم محرم­الحرام 1326 هـ .ق هیجدهم اسفندماه 1286 خورشیدی نخستین قانون مطبوعات در نظام مشروطه ایران از تصویب مجلس گذشت و برای اجرا به دولت ابلاغ گردید، برخی نویسندگان و محققان تاریخ مطبوعات ایران تصویب این قانون را اجباری دانسته و آن را گامی در جهت محدودیت و فشار بر مطبوعات تلقی کرده­اند.

با روی کارآمدن استبداد صغیر و کودتای شاه در سال 1326 هـ .ق فشارها و اختناق­ها آغاز شد، میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و سلطان­العلمای خراسانی مدیر روزنامه روح­القدس را پس از شکنجه بسیار در باغ شاه تهران به قتل رسانند ملک­المتکلمین را شکم دریدند، سیدجمال واعظ اصفهانی را هنگام فرار در همدان خفه کردند و جو کامل خفقان دوباره حاکم شد.

در طول دوران استبداد صغیر، انتشار مطبوعات یک سره متوقف گردید و جز چند جریده­ای محدود چیزی منتشر نمی­شد و دوباره بازار انتشار شب­نامه­ها و اعلامیه­های مخفی داغ گردید.

بند ب: از پیروزی مجدد مشروطه خواهان 1288 هـ .ق تا کودتای 1299

استقرار مجدد مشروطه، اضافه بر رفع توقیف از مطبوعات زمینه بسیار مساعدی برای پیدایش و تشکیل احزاب و گروه­های سیاسی فراهم آورد که هر کدام برای بیان آراء و عقاید خود جریده­ای انتشار       می­دادند، احزاب و جمعیت­ها برای خود روزنامه بخصوصی را ارگان قرار داده و افکار و نظریات خود را بوسیله جرائد منتشر ساخته، چنانکه دموکراتها، روزنامه ایران نو، را تاسیس و جمعیت اعتدالیون، جریده شوری و حزب اتفاق و ترقی شرق و روزنامه معتدل استقلال ایران را به معرض انتشار گذاردند.

شخصیت رضاخان بر روزنامه­نگاران شناخته شده بود، مدیر روزنامه ستاره ایران حسن صبا را در میدان مشق به جرم انتـقادی که از وی کرده بود به ســه پایه بست و دندان (نصرالله) فلســفی مدیر روزنامه

حیات جاوید را با مشت شکست و ایشان را با سردبیر روزنامه مزبور در دژبان حبس کرد.

شیوه­های کاملاً نظامی و خشن سردار سپه پس از جلوس به تخت سلطنت، مطبوعات را برای مدتی بهت­زده کرد در نتیجه بسیاری از مطبوعات تعطیل شدند و چند روزنامه باقی مانده نیز در حد همکاری صمیمانه با رضاشاه عمل کردند، و فضای مطبوعات باقیمانده کسل­کننده و یکنواخت شد، روزنامه­هائی چون ایران، کوشش و اطلاعات از این دست هستند. حکومت پانزده ساله رضاشاه با حاکمیت جو خفقان و استبداد مترادف بود. اما برای از بین بردن جو سازمان پرورش افکار را تاسیس کرد، این سازمان از شش کمیسیون مجزا تشکیل می­شد که یکی از این کمیسیون­ها به نام کمیسیون مطبوعات که بنگاه       روزنامه­نگاری نیز زیر نظر این کمیسیون فعالیت می­کرد، وظایفی را در خصوص تعیین سیاست­های مطبوعاتی کشور به عهده داشت.

پس از تعیین سیاست­های این اداره کل برخی ادارات نیز به این اداره کل انتقال یافته و سیاست­های مطبوعاتی و انتشاراتی دولت انسجام و تمرکز بیشتری پیدا کرد، کمیسیون مطبوعات نیز از جمله نهادهای انتقال یافته بود و عمده مسئولیت­ها بر دوش همین کمیسیون بود با دقت در مواد اساسنامه این کمیسیون می­توان اجمالاً دریافت که در باب مطبوعات وظایف زیر بر عهده او بوده است:

الف ـ جهت­دهی و هدایت کلی مطبوعات کشور از طریق تزریق مطالب و مقالات خاص و ادغام آنها در یکدیگر.

ب ـ تلاش برای بهبود وضعیت چاپ در کشور.

پ ـ استفاده از آگهی به عنوان یک اهرم برای تقویت یا تضعیف نشریات.١

به همین جهت برای این که مطبوعات وابسته تقویت گردند و نظارت بیشتری بر کیفیت و محتوای مطالب منتشره صورت بگیرد، تصمیم گرفته شد که در مراکز استانها، روزنامه­ها و گاه­نامه­های مختلف   در یکدیگر ادغام شوند و مقدمات انتشار یک روزنامه قوی با مدیریت واحد و مشارکت تمامی           دست­اندرکاران فراهم شود. برای انجام این سیاست که مورد توجه رضاشاه هم بود محمد حجازی طی مسافرت­های متعددی به شهرستان­ها به مذاکره با صاحبان روزنامه­های محلی پرداخت. چنین روزنامه­ای از مزایائی چون تأمین کاغذ، مخابره تلگرافی، حداقل دو هزار کلمه اخبار خارجه و داخله بطور روزانه، ارسال مقالات متنوع از طرف پرورش افکار، همکاری ادارات فرهنگی، بهداری، کشاورزی برای تهیه مقالات تأمین اخبار محلی با کمک استانداری، فرمانداری و شهرداری، کوشش استانداری در ترغیب و تشویق مردم و بنگاه­های بازرگانی برای اشتراک روزنامه و دادن آگهی، برخوردار می­شد.

در این دوره تعداد زیادی روزنامه و نشریه که عمدتاً سخنگوی حزب و دسته خاصی بودند شروع به انتشار کردند و در این میان ظهور نشریاتی با گرایش چپ و آرمان­های کمونیستی بسیار چشمگیر بود. پس از حدود یکصد و بیست سال که نشریات و روزنامه­ها یا دولتی و وابسته بودند یا صرفاً ادبی و در هر حال دور از وقایع و دردها و مشکلات جامعه و مردم­ آزادی به دست آمده قدری غیرمنتظره می­نمود و نویسندان و اهل قلم را غافلگیر کرده بود.

در این ایام فروغی نخست­وزیر دست­اندرکار تهیه لایحه­ای برای اعمال نظارت و فشار بیشتر بر مطبوعات بود. او تعهد می­کند که این مجله به هیچ وجه داخل در سیاست نخواهد شد، فقط جنبه ادبی و اخلاقی به خود خواهد گرفت، در خاتمه ملتزم هم می­شود که در پیرامون سیاست چه داخلی و چه خارجی نگردد و این قول را به جناب اشرف نخست­وزیر هم داده است.

درگیری­های دولت و مطبوعا همچنان با شدت و ضعف­های مقطعی ادامه پیدا می­کند و دولت گاهی با توقیف مطبوعات سعی می­کند آنها را بترساند وادار به بازبینی و نظارت درونی کند.

به دنبال واقعه 17 آذرماه 1321 عائله­بان که در واقع نوعی شورش علیه دولت قوام صورت گرفت به دستور نخست­وزیر کلیه جرائد کشور به حال تعطیل و توقیف درآمدند و تا مدت 43 روز همه نشریات کشور بدون استنثاء از انتشار بازماندند، حدود دو هفته پس از واقعه 17 آذر، دولت قوام با انگیزه جلوگیری از انتشار جرائد توقیف شده و وادارکردن آنها به اخذ مجوز جدید و در نتیجه حذف آن دسته از مطبوعات که انتشار آنها به مصلحت نبود، لایحه­ای را تحت عنوان «اصلاحیه قانون مطبوعات» به مجلس شورای ملی آورد. لایحه اصلاح قانون مطبوعات در سه ماده و یک تبصره در جلسه سوم دیماه 1321 پس از سه جلسه بحث و مذاکره مورد تصویب نمایندگان قرار گرفت. این قانون کسب مجوز انتشار را دشوارتر می­نمود، بدین ترتیب که در ماده اول برای صاحب امتیاز یا مدیرمسئول علاوه بر شرائط مندرج در قانون مطبوعات مصوب 5 محرم 1326، شرط تمکن مالی و سرمایه علمی و اخلاقی هم گنجانده شده بود که می­بایست توسط شورای عالی فرهنگ تصدیق شود.

پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت و تصدی پست نخست­وزیری توسط دکتر مصدق در پایان اولین جلسه هیات دولت، مصدق به اداره کل تبلیغات صریحاً دستور داد هنگامی که درباره وی مطلبی از رادیو پخش می­شود، الفاظ جناب و القاب و عناوین را به کلی حذف کنند و به شهربانی کل کشور نیز دستور داد: «شهربانی کل کشور، در جرائد ایران آنچه راجع به شخص اینجانب نگاشته می­شود، هرچه نوشته باشند و هرکس نوشته باشد نباید مورد اعتراض و تعرض قرار گیرد...» روحیه آزادی­خواهی مصدق سبب شد تا در حکومت وی مردم و مطبوعات از آزادی­های سیاسی و اجتماعی فراوانی برخورد گردند.

قانون مطبوعات دکتر محمد مصدق مشتمل بر 5 فصل و 46 ماده و 11 تبصره بود که فصل اول آن به تعریف و تأسیس روزنامه و مجله اختصاص یافته و بقیه فصول به ترتیب عبارت بودند از حق جواب­گوئی و آئین­نامه­های مطبوعاتی، جرائم مطبوعاتی، تخلفات و بالاخره دادرسی مطبوعاتی و هیات منصفه. پس از گذشت حدود چهارماه از اجرای قانون جدید مطبوعات، دولت دکتر مصدق برای نظارت بیشتر در مورد مدیران جرائد تصمیم گرفت به ضوابط موجود در مواد سوم و هشتم قانون مصوب خود بیافزاید. مصدق بار دیگر با استفاده از اختیارات فوق­العاده دو ماده مزبور را اصلاح کرد و به عنوان متمم لایحه قانون مطبوعات در روز بیستم خرداد 1322 انتشار داد. اما هنوز بیش از 2 ماه از عمر این اصلاحیه نگذشته بود که با وقوع کودتای 28 مرداد 1332 حکومت دکتر مصدق سقوط کرد و در نتیجه اجرای این قوانین نیز به حالت تعلیق درآمد.

بار دیگر فشار بر مطبوعات آغاز شد و روزنامه­نگاران بازداشت و مورد شکنجه قرار گرفتند. چند تن از این گروه از جمله دکتر حسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز، در سپیده­دم 19 آبان 1333 در حالی که تب شدیدی داشت و حدود 40 روز از اعتصاب غذایش می­گذشت به جوخه اعدام سپرده شد، امیرمختار کریم پورشیرازی مدیر روزنامه شورش را نیز پس از تحمل شکنجه­های شدید در سحرگاه 25 اسفند 1333 در محوطه زندان با ریختن نفت به سرورویش سوزانیدند و بدین ترتیب فصلی تازه اما تاریک در تاریخ سیاسی اجتماعی ایران گشوده شد که  مطبوعات نیز از عوارض سوء این دوران بی­بهره نماندند.

در این دوره حکومت نظامی برقرار بود و مأموران حکومت نظامی می­توانستند به ادارات روزنامه حمله ببرند تا همه چیز را مصادره کنند یا به چاپخانه­ها بروند و روزنامه­هائی که زیر چاپ بودند را    جمع­آوری و نابود کنند.

به تدریج فرمانداری نظامی یک «اداره مطبوعات» ویژه تاسیس کرد که همه دبیران روزنامه­ها را ملزم می­کرد که هر روز دستورالعمل بگیرند در این دستورالعمل­های روزانه به روزنامه­ها گفته می­شد که چه چاپ کنند و چه چاپ نکنند، چند سال بعد وقتی «سازمان اطلاعات و امنیت کشور» تاسیس شد وظایف فرمانداری نظامی را در این زمینه به دست گرفت.

درست بلافاصله پس از پیروزی رهبران کودتا و مسلط شدن بر اوضاع، مجلس شورای ملی دوره هجدهم با تصویب قانونی، کلیه قوانین وضع شده توسط مصدق که ناشی از اختیارات فوق­العاده وی بود را لغو کرد.

با ورود سازمان اطلاعات و امنیت کشور به صحنه، کسانی موفق به کسب مجوز انتشار می­شدند که کاملاً مورداعتماد دولت بوده و شرایط اخذ مجوز دشوارتر می­شد.

مطبوعات در دهة 50 (دوران انقلاب و بعد از انقلاب)

سال 1357 را باید سال اوج­گیری انقلاب اسلامی و پیروزی مردم بر حکومت پهلوی دانست، اما پیش از فراگیر شدن نهضت که در واقع از دی 1356 با قیام مردم قم آغاز شد، در تابستان همان سال حرکت اعتراض­آمیزی از سوی برخی نویسندگان و روشنفکران به عمل آمد و چهل تن از نویسندگان با امضای نامه­­ای که خطاب به محمدرضا شاه و هویدا نگاشته شده بود، ضمن اعتراض به شکنجه، لزوم لغو بازبینی و تفتیش مطبوعات و ایجاد فضای باز سیاسی را درخواست کرده بودند.

کارکنان تحریریه آیندگان با استفاده از حمایت کارکنان اداری و کارگران چاپخانه موفق شدند پس از سه روز دست مدیر و سردبیر را از اختیارات مطلقی که در نشریه داشتند کوتاه و آزادی نسبی قلم را فراهم آورند و به این ترتیب آیندگان خیلی زودتر از نشریه­های دیگر در اختیار امواج انقلاب قرار گرفت.

این رویداد تأثیر فوری و عمیق بر سایر جرائد گذاشت، در اطلاعات و کیهان نیز جو عمومی نشریه به دست نویسندگان و کارکنان طرفدار انقلاب افتاد.

اما در سالهای بعد از 1357 حاصل آن تولد مطبوعات فحاش و هتاکی بوده که به هیچ ملاک و معیاری پایبندی نداشته­اند، آزادی صدر مشروطه آزادی پس از شهریور بیست و آزادی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همه زمینه­ای شدند تا مطبوعات لاقید و بی­بند و بار یکی پس از دیگری تاسیس شده و عمل کردی به کلی غیرمسئولانه داشته باشند، در تحلیل این فرآیند تلخ شاید بتوان چنین گفت که انتقاد سالم، انتقاد بدون فحاشی و بدون هتاکی، انتقاد مستدل و آگاه­کننده و ایفاء نقش مسئولانه از سوی مطبوعات نیز به تخصص و تجربه و آگاهی و تونائی­های فکری مختلفی نیاز دارد که برای جامعه مطبوعات کشور ما، چنین فرصتی حداقل به صورت مستمر و موثر هرگز تا آن زمان به وجود نیامده بود. در نتیجه سال 58 را شاید بتوان یکی از استثنائی­ترین سالهای مطبوعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی دانست.

این دوره بیش از پیش بر هرج و مرج­های سیاسی و تنش­های اجتماعی دامن می­زد، در چنین شرائطی قدرت مرکزی و دولت حاکم به منظور برقراری نظم و آرام کردن جو هیجان زده جامعه اقدام به جلوگیری از انتشار برخی نشریات کرد که اوج این توقیف­ها در سال 59 بوده، در طول سالهای 58، 59، 60 جمعاً یکصد و هفتاد و پنج نشریه توقیف شدند و سه نشریه تعطیل شدند و در سال 60، هفتاد و یک نشریه توقیف گردیدند.

---

جهت دریافت فایل تاریخ مطبوعات و سانسور در ایران لطفا آن را خریداری نمایید

قیمت فایل فقط 4,900 تومان

برچسب ها : تاریخ مطبوعات و سانسور در ایران , دانلود تاریخ مطبوعات و سانسور در ایران , علوم اجتماعی , مطبوعات , تاریخ مطبوعات , وقایع اتفاقیه , سانسور در ایران , پروژه دانشجویی , دانلود پژوهش , دانلود تحقیق , پایان نامه , دانلود پروژه